Literatura Brasileira
A miña planta de laranxa lima
A editorial coruñesa Primerapersona tivo o acerto de publicar a versión galega de Meu Pé de Laranxa Lima, obra mestra do brasileiro José Mauro de Vasconcelos (1920-1984), fermosa novela (1969) de denuncia social, na que o protagonista principal é un cativiño de cinco anos, Zezé, maltratado pola súa propia familia, fillo do paro e da mestizaxe colonial (portugués + india pinagé) listo como a fame, que vive nun barrio marxinal de Río de Xaneiro cercado de xurreiras no que non faltan escolas, luz roubada, garderías (as crianzas), tren (o Mangarativa), tenda do fiado e unha fábrica ‘que escuma xente pola noite’…
Zezé vive nunha favela de Bangú, nun mundo de carencias ao carón da opulencia, sabe o que non ten e non renuncia ao que desexa: quere ser sabio e poeta para saír da miseria… Miña xoíña! Vai sempre co corazón ao descuberto e pasa tantas necesidades, tantas! Que o Nadal na súa casa parece o velorio do Neno Xesús. No seu barrio hai un tempo para xogar ás bolas de gude, ás buxainas, aos cromos e para bailar papaventos (cometas), que é o máis lindo de todos! Ten unha planta de laranxa lima coa que comparte sorrisos e bágoas e un amigo portugués para salvalo das súas incertezas. Por ser franco e bondadoso péganlle todos arreo, agás a súa naiciña que, como está cansa de traballar, non ten forzas, e zóscalle a modiño…
Coido que é unha das mellores novelas, ambientada no Brasil, xunto coa Guerra do fin de mundo de Mario Vargas Llosas.
Dicía o viveirense, Loís Tobío, traductor de Rilke ao galego, que ós traductores/as literarios son imprescindibles para coñecer outras culturas, que razón tiña! Parabéns á traductora desta gran novela, Mª Isabel Cornes, por acercarnos á obra de Vasconcelos: agricultor, boxeador, garimpeiro (buscador de ouro e pedras preciosas) sertanista (explorador), mestre, modelo, actor, periodista, e escritor universal.
O protagonista desta historia ten moitas cousas en común co Principiño de Saint-Exupery, traducido ao galego por Carlos Casares (Galaxia 1972) e, incluso, co príncipe Myskhin de O Idiota de Dostoiewski, a quen se menciona no derradeiro capítulo. Os tres persoeiros de carácter franco e inocente, todo bondade e tenrura, teñen unha grande necesidade de afecto…
Zezé anda descalzo e coa roupa rachada.
Actualmente, no Brasil, trinta e sete anos despois de publicarse esta fermosa novela, que fai rir e chorar, hai demasiados rapaciños famentos/as, enfermos, maltratados e coas roupas rotas, que buscan algo para comer nos vertedoiros de lixo, como se fosen animais salvaxes sen dereito á vida, como en Uganda…
En Río de Xaneiro morren máis menores ao ano que en tódolos conflictos armados de Colombia, Serra Leona, Iugoslavia, Iraq, Israel e Palestina xuntos, víctimas das mafias do tráfico de drogas, armas, órganos ou prostitución, que dominan a vida das persoas: a fartura duns poucos agrava a miseria de moitos.
En Bangú, lugar de acción da Miña planta de laranxa lima, está a prisión de máxima seguridade do Brasil rodeada dunha muralla de 8 metros de altura con subsolo de cemento e aceiro para evita-las construccións de túneles: o capo Luís Fernando da Costa, alias Fernandinho Beira-Mar, lidera dende a cárcere o Comando Vermelho, controlando a totalidade das favelas cariocas. Unha favela é un conxunto de casas sen infraestructuras urbanas, cuxo referente histórico data de finais do século XIX, como resultado da Rebelión de Canudo: ante a subida dos impostos, Antonio o Conselleiro, un iluminado eremita, incita á insurrección popular de signo relixioso, proclamando a fin do mundo coa chegada do Anticristo, a quen identifica coa República. O goberno promete vivendas sociais a tódolos soldados que loiten contra os rebeldes: o fanatismo absurdo e a intolerancia política do goberno militar levaron á masacre de Canudos. En 1897, os soldados, cansos de esperar as vivendas prometidas, deciden asentarse nas chabolas do campo próximo ao ministerio da Guerra, onde xa había un asentamento de escravos libertos, víctimas do racismo e da especulación inmobiliaria, un campo cheo de fabas pequeniñas: o diminutivo de faba en portugués é favela.
Este episodio deu lugar á novela de Mario Vargas Llosas La Guerra del fin del mundo (1981), a versión latinoamericana de Guerra e paz de Tolstoy. A brasileira Nélida Piñón, que estivo en Galicia hai dous anos nas xornadas literarias do Pazo de Mariñán, axudoulle moito a recompíla-los datos para facer esta historia de apocalipse i hecatombes. Desgraciadamente nas favelas brasileiras, un día si e outro tamén, hai guerras de bandas nas que as víctimas son os nenos, xoves e vellos.
Fina Roca, profesora de Literatura, vocal da Xunta Directiva do Seminario de Estudios Terra de Viveiro e colaboradora de prensa. Comentario literario publicado na revista Tempos Novos.
